Në kujtesën historike të popullit shqiptar personaliteti i Iljaz Haxhí Agushit qëndron në piedestalin e Altarit të Shqipërisë Etnike: urtak, bamirës, paqekrijues, diplomat, udheheqës trim e burrë shteti dinjitoz, me një parashikim politik kombëtar, Fanar në Oqeanin Shqiptar të trazuar nga jashtë dhe nga brenda.

Punimi studimor në fjalë ka për qëllim të ofrojë disa të dhëna historike e politike rreth relacioneve midis Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe Greqisë në kohën e mbajtjes së Kongresit të Berlinit.

Në trevën e Mitrovicës së sotme janë evidentuar gjurmët e periudhave të ndryshme duke filluar nga periudha e neolitit dhe e broncit në Zhitkovc, Fafos I dhe Fafos II, Vallaç e Soçanicë (nga të cilët me reprezentative janë figurat e idhujve antropomorf, të qenieve fantastike dhe të stolive dhe gjësendëve të tjera që i përkasin “kulturës së Starçeves” dhe të “kulturës së Vinçës”), si dhe të periudhës së hekurit afër lumit Lushta ku, si zbulime rasti, janë evidentuar gjurmët e para të qyteterimit dardan në këtë trevë.

Kryengritja e vitit 1911 në Malësine e Mbishkodrës ishte paralojë e asaj të vitit 1912. Acarimi i gjendjës ekonomike dhe politike e bënte konfliktin e armatosur kundër qeverisë të pashmangshëm. Lufta e mëtejme politike – parlamentare ishte një bjerrje kohe. Të kota qenë përpjekjet e deputetëve shqiptarë (të prirë nga I. Qemali dhe H. Prishtina) për të kërkuar edhe një herë zbatimin e reformave gjithëpërfshirëse – politike, ekonomike e kulturore në Shqipëri.